تاریخچه:
فرآيندهاي دگرگوني دستهاي از فرآيندهاي دروني زمين هستند كه باعث بروز تغييرات فيزيكي يا شيميايي كانيهاي سنگها در حالت جامد ميگردد. مهمترين عوامل ايجاد كننده دگرگوني حرارت و فشار هستند. اين عوامل سبب پيدايش كانيها يا مواد با ارزش اقتصادي ميگردند كه از آن جمله ميتوان كانيهاي گروه سيليمانيت شامل سيليمانيت، آندالوزيت و كيانيت را نام برد. اين كانيهاي چنانچه در مقابل حرارت قرار گيرند به موليت و كريستوباليت تبديل ميگردند. موليت قادر است حرارت 1825 درجه سانتيگراد را تحمل كند و بهمين جهت در كورههاي صنعتي مواد كاربرد فراوان دارد.
كاربرد وسيع و در حال گسترش مواد نسوز، موجب ضرورت كشف و استخراج هر چه بيشتر مواد اوليه نسوزها شده است، پتانسيلهاي قابل توجهي از دير گدازها در كشور وجود دارد كه تاكنون بخوبي شناسايي نشدهاند. پتانسيلهاي شناسايي شده در كشور در حد پيجوئي شناخته شدهاند كه به نظر ميرسد چند آنومالي از اين پتانسيلها قابل ادامه كار ميباشند. استان همدان، خراسان و سيستان و بلوچستان از نواحي پتانسيلدار شناسايي شده ميباشند.
مشخصات آندالوزيت - سيليمانيت:
آندالوزيت، كيانيت و سيليمانيت كانيهاي گروه سيليمانيت به صورت متداول ترين چندشکلي هاي آلومينوسيليکات هاي بدون آب و داراي ترکيب يکسان(Al2SiO5) بوده و فقط سيستم تبلور آنها متفاوت است.
آلومينوسيليکات ها جزء گروه نزوسيليکات ها بوده و عمدتاً در سنگهاي دگرگوني درجه متوسط تا بالا که در ترکيب کلي خود سرشار از آلومينيوم هستند، تشكيل ميشوند و يا ممکن است در رسوبات پرعيار شده آبرفتي حاصل از هوازدگي کانسارهاي اوليه يافت شوند.
سيليمانيت و آندالوزيت در سنگهاي دگرگوني ناحيه اي درجه متوسط تا بالا و دگرگوني مجاورتي تشکيل مي شوند. سنگ هاي رسوبي غني از Al نقش مهمي در تشکيل اين کاني ها دارند.
کيانيت غالباً همراه کوارتزيت و شيست ها گزارش شده است. ميزان فراواني اين کاني ها در ذخاير بزرگ شامل 25 تا 30 % مي رسد.
تأثيرات زيست محيطي:
آژانس بينالمللي سلامت جهاني سيليس متبلور را به عنوان مادة سرطانزا معرفي كرده است. براي مثال مواد شيميايي و معدني كه 0.1% يا بيشتر سيليس متبلور داشته باشند، براساس استاندارد موسسة سلامت و بهداشت جمعيت براي مقابله با خطرات ناشي از ارتباط با محيط آلوده (Occupational Safety & Health Administration s`Hazard Communication Standard) در آمريكا تحت نظارت قانون قرار گرفتهاند، به طوريكه به صورت قانون كار، آموزش كارگران و برچسب زدن بر چنين محصولاتي مطابق روشهاي اعلام شده براي مواد سرطانزا (Material Safety Data Sheet, MSDS) ميبايست انجام گيرد.
بنابراين تا زماني كه طي فرآوري، درصد سيليس متبلور در سيليمانيت كمتر از 1% شود، سيليمانيت تحت قانون فوق قرار ميگيرد
کاني هاي آندالوزيت - سيليمانيت:
•سيليمانيت
اين کاني با فرمول Al2SiO5 و معمولاً بي رنگ و انيزوتروپ مي باشد. سيليمانيت به صورت بيرنگ تا سفيد، خاکستري، متمايل به زرد، آبي، سبز و قهوه اي بوده و در سيستم ارتورومبيک متبلور مي شود. بلورهاي سيليمانيت به شکل منشوري باريک، دسته علفي و اکثراً خميده مي باشند.
سيليمانيت اغلب به سريسيت، موسکويت و بيوتيت دگرسان مي شود.وجه مشخصه سيليمانيت از آندالوزيت، علامت نوري مثبت، بيرفرنژانس قوي تر و زاويه محوري کوچکتر تشخيص داده مي شود.
استفاه از هر يك از كاني هاي اين گروه در تمام دنيا بستگي به در دسترس بودن آنها دارد، ليكن آندالوزيت كه امتيازات مهمي چون داشتن وزن مخصوص نسبتاً پايين و انبساط بسيار اندك در اثر حرارت را داراست و اين واقعيت كه توليد آن با معدن كاري ساده امكان پذير است و تغليظ آن نيز متناسب با اندازه طبيعي دانه هاي آن انجام مي گيرد،آن را از حائز اهميت قرار داده است.
با توجه به پايين بودن قيمت، صرفه جويي در مصرف انرژي مورد نياز تكينك هاي ساخت آجر نسوز، مقاومت آن در برابر عوامل شيميايي و فيزيكي و مشخصات ابعادي آجرها، انتخاب آندالوزيت به عنوان ماده خام نسوز منطقي تر ميباشد.
•ديستن ( کيانيت )
نام اين کاني از دو کلمه يوناني Di به معني " دو " و Sthenos به معني سخت آمده است. به اين کاني سيانيت نيز مي گويند که از کلمه يوناني Cyanose به معني کبود تند گرفته شده است.
ترکيب شيميايي اين کاني حاوي 1/63 % Al2O3 = و 9/36 % = SiO2است و در ترکيب آن، آهن، کروم، منيزيم و... به صورت ناخالصي وجود دارد.
اين کاني بي رنگ تا آبي کم رنگ، کبود گاهي داراي چند رنگي سبز، زرد يا سياه رنگ و داراي جلاي شيشه اي مي باشد.
اين کاني شکننده بوده و سختي آن در جهت طول بلور 5/4و در جهت عرض 6 ، چگاليgr/cm3 56/3- 68/3 و سيستم تبلور تري کلينيک، اين کاني توسط فوتک ذوب نمي شود، در HCl حل نمي شود.
کيانيت در سنگ هاي دگرگوني مانند شيست ها و گنيس ها همراه کوارتز، موسکويت، گرونا، استاروليت و روتيل يافت مي شود. اين کاني هيچ گاه در سنگ هاي آذرين ديده نمي شود.کيانيت به صورت دانه آواري نيز يافت مي شود.
ديستن به سريسيت، موسکويت و پيروفيليت دگرسان مي شود.وجه مشخصه کيانيت برجستگي زيادتر از ديگر آلومينوسيليکات هاست. بيرفرنژانس آن کمتر از سيليمانيت اما بيشتر از آندالوزيت است. بلورهاي ديستن اغلب به شکل خميده اند و داراي ديسپرسيون ضعيفي است که براي نور قرمز بيش از نور بنفش است.
•آندالوزيت
نام اين کاني از نام يکي از استان هاي اسپانيايي گرفته شده است که براي نخستين بار در آن جا يافت شده است و با فرمول Al2SiO5 مي باشد.
ترکيب شيميايي اين کاني حاوي 1/63% Al2O3 = و 9/36%= SiO2است و در ترکيب آن، آهن، کروم، منيزيم و... به صورت ناخالصي وجود دارد ( مشابه ديستن ).
اين کاني معمولاً بي رنگ و بندرت به رنگ خاکستري، زرد، قهوه اي، قرمز برخي با چند رنگي صورتي تا سبز کم رنگ ديده مي شود و انيزوتروپ مي باشد.
آندالوزيت داراي جلاي شيشه اي، سختي 5/7 – 7، شکستگي ناصاف ( صدفي )،چگالي gr/cm32/3-1/3 و سيستم تبلور ارتورومبيک مي باشد.بلورهاي آندالوزيت به شکل منشوري و تقريباً قائم الزاويه مي باشند. اين کاني توسط فوتک نمي گدازد و در اسيدها تجزيه نمي شوند و با نيترات کبالت، به وجود آلومينيوم در آن مشخص مي گردد. اين کاني بسيار فراوان بوده و در سنگ هاي آذرين بيروني و دگرگوني (شيست هاي متبلور) يافت مي شود.
آندالوزيت اغلب به سيليمانيت و در نوع کياستوليت( که داراي انکلوزيون هاي زغالي تيره رنگ است) به سريسيت دگرسان مي شود.وجه مشخصه آندالوزيت مقاطع عرضي مربعي با دو جهت رخ عمود بر هم است. آندالوزيت در پگماتيت گرانيتي و در رگه هاي مربوط به درجه حرارت بالا يافت مي شود. کياستوليت مشخصه دگرگوني مجاورتي در شيست هاي دگرگوني، فيليت و اسليت ها مي باشند.
سيليمانيت از آندالوزيت به وسيله علامت نوري مثبت، بيرفرنژانس شديدتر و زاويه محوري کوچکتر تشخيص داده مي شود. اين کاني بسيار شبيه موليت ( Mullite )است ولي موليت داراي ديسپرسيون و بيرفرنژانس بالاتري مي باشد.